Thứ Tư, 31 tháng 8, 2022
Thứ Hai, 29 tháng 8, 2022
Những ý tưởng tuyệt vời của những người tuyệt vời
Thứ Bảy, 27 tháng 8, 2022
LỜI SÁM HỐI KHI ĐỌC QUA BÀI THƠ MẸ
Duy Văn
Tôi đọc không biết là lần thứ mấy bài thơ của tác giả Quý Lâm (1) nhan đề "Mẹ", đã đươc đăng trên Tuần Báo Mõ San Francisco số ra ngày 20-12-1997. Bài thơ đã mở đầu như vầy: " Còn đêm cuối con được nằm bên mẹ; nhắm mắt ngỡ mình như thuở ấu thơ; thả hồn theo với lời hát mẹ ru; và dáng mẹ cứ chập chờn hư ảo…," và những câu cuối cùng là: "Mẹ ơi đêm nay là đêm ly biệt; mẹ có chờ con ở cõi vĩnh hằng? Cuối cuộc đời con chỉ một hành trang; là tình mẹ với con ….vĩnh cửu…,".
Trong những bài thơ viết về đề tài Mẹ gần đây của các tác giả ở hải ngoại, tôi mới thấy được năm, ba bài cảm động như bài thơ nầy. Lần nào đọc lại tôi cũng rưng rưng nước mắt, mà hối hận, tôi đã sụt sùi vì tôi nghĩ đến mẹ tôi."còn đêm nay đêm nay thôi! Chẳng có ngày mai; và chữ hiếu trốn chạy con rất vội…,". Vâng tôi quá thờ ơ để chữ hiếu trốn chạy vội quá, tôi không thể nào bắt lại được,để sự hối hận giờ đây cứ mỗi ngày dâng cao trong tâm hồn tôi, một sự hối tiếc và niềm đau ray rứt…
Cũng phải nói rằng với quan niệm “thương cho roi cho vọt" nhiều bậc cha mẹ hay phụ huynh thường dạy dỗ,khuyên răn con cái rất kỷ luật và nghiêm khắc! Mẹ tôi cũng không đi xa quá quan niệm đó! Tôi nhớ lại lúc tôi lên tám lên chín gì đó; nghĩa là tôi đánh vần tốt chữ quốc ngữ, mẹ tôi thường chỉ bài cho tôi. Một bữa nọ, mẹ tôi chỉ bài cho tôi rồi gánh một số hàng ra chợ bán. Trước khi đi người dặn tôi thật kỹ là phải học bài cho thuộc lòng đã, rồi hãy đi chơi, để khi mẹ về trả bài. Nhưng mẹ tôi vừa bước ra khỏi nhà, thì hai đứa bé bên nhà hàng xóm qua rủ tôi đi ra đồng bắt dế đá, thế là tôi quên mất lời của mẹ tôi dặn, rồi cùng hai bạn vui vẻ ra đồng ruộng bắt dế với chúng nó. Sau khi mẹ tôi trở về, bài không thuộc và tôi bị đè ra đánh. Tôi không nhớ trận đòn ác dữ ra sao? Nhưng tôi còn nhớ người hàng xóm chạy qua xin giùm tôi. Ngay chiều hôm đó sau khi ăn cơm xong tôi vẫn còn lấm le, lấm lét, tính mở sách ra học thì mẹ tôi bảo: "chiều nay con nghỉ học,tắm rửa thay quần áo rồi đi chơi với mẹ." Tôi mừng quýnh.Mẹ tôi dẫn tôi ra Tòa Thánh Tây Ninh. Trên đường đi mẹ mua cho tôi một bịch bánh tai heo, hai mẹ con đi dọc theo các bửu tháp, nơi chôn cất các vị tiền bối khai Đạo và ngồi hóng mát nơi vườn hoa trước (Bá Huê Viên) Đền Thờ Phật Mẫu. Mẹ tôi giấu bịch bánh bảo tôi kiếm, đùa giỡn với tôi.
Cái chuyện như thế có gì đâu, mà hơn năm mươi năm nay tôi vẫn nhớ rành mạch. Nhớ từng nụ cười, nhớ từng nếp nhăn trên mặt của người, và hình ảnh của người khi rượt bắt con chuồn chuồn cho tôi trên mặt hồ sen trong vườn hoa lần ấy.
Hồi đó tôi chưa hiểu gì về tâm lý của người, tôi chỉ cảm nhận được lòng yêu thương của người với sự lờ mờ của số tuổi, tôi chưa phân tích được tâm lý của người,nhưng hôm nay tôi đã hiểu được tâm lý đó. Tâm lý đó cũng giống y như tâm lý của tôi bây giờ đối với các con tôi. Mỗi lần con tôi nó mê chơi, vì bạn bè rủ rê, nó không làm bài hoặc giả nó không nghe lời tôi chỉ dạy, nó làm sai tôi giận quá đánh nó mấy cái tát tay và còn bắt nó quì gối, làm lại cho đúng bài. Vài ba phút sau tôi nguôi đi cơn giận,tôi thấy tôi vô lý, tôi hối hận và dắt nó đi tắm rửa, mua bánh cho nó ăn và mua nước ngọt cho nó uống, trong khi nó ăn uống thì nước mắt tôi rơi rớt mà nó nào hay biết. Tôi dắt nó ra sân banh và hai cha con chơi trò đá banh. Tôi để nó thắng tôi. Thắng được tôi nó thích lắm. Tôi nghĩ nó đã quên trận đòn và hình phạt quì gối, nhưng tôi thì không quên.
Một nhà giáo dục đã nói: "một nỗi thương tâm chung cho loài người là khi hiểu được tình của cha mẹ thì cha mẹ đã khuất bóng". Thật vậy sau cái lần mẹ tôi dẫn tôi đi chơi nơi Tòa Thánh,người chỉ còn sống thêm được bao năm nữa. Bây giờ tôi biết đổi cái gì cho mẹ tôi sống lại được dù trong vài phút để nghe lời sám hối của tôi, người không bao giờ quay lại nữa với tôi, với trần gian khổ lụy nầy, người đã đi vào cõi vĩnh hằng và người luôn hằng chờ tôi ở đó như tác giả Quý Lâm cũng đã đau khổ hứa hẹn:
"Mẹ ơi đêm nay là đêm ly biệt
Mẹ có chờ con ở cõi vĩnh hằng
Cuối cuộc đời con chỉ có một hành trang
Là tình mẹ với con …vĩnh cửu"
Tôi biết rằng, một đứa trẻ thơ như tôi, tôi không biết thế nào là bổn phận, là trách nhiệm của sự việc phải làm, vì thế tôi mê chơi không học bài đâu phải là có lỗi. Nhưng hôm nay vẫn sám hối vì tôi đã gây khổ cho mẹ tôi, dù một trạng thái vô thức. Tôi nghĩ là chiều hôm đó mẹ tôi chắc đã bức rức, hối hận lắm,nên mới trìu mến, nuông chìu tôi như vậy. Xin vong hồn mẹ tha lỗi cho con, hôm nay lòng con cũng nát như lòng mẹ hôm đó vậy!
Phàm người đời với cuộc sống thường hay ít khi quan tâm đến cha mẹ, nhất là các bạn trẻ, khi chưa có con, phần lớn chưa ý thức về công lao của cha mẹ, phải có con rồi mới biết, hiểu được nỗi lòng của cha mẹ. Trong hầu hết những gia đình có con cái, dù bất cứ địa vị nào trong xã hội, tôi nghĩ không chắc có một gia đình nào được hoàn hảo, toàn vẹn mà không buồn phiền ít hay nhiều vì con cái. Chúng ngu đần thì cha mẹ ắt phải than thân hay tự trách phận, chúng thông minh tinh ranh thì cha mẹ bực mình,chúng khó dạy thì cha mẹ buồn khổ, ngay khi chúng dễ dạy thì cha mẹ chưa chắc đã khỏi lo âu. Chính tôi hồi còn nhỏ, tôi được khen là ngoan nhất xóm, mà tôi đã làm cho cha mẹ tôi bao phen sầu khổ .
Ngoài ra còn biết bao trẻ con đã mắng lại cha mẹ mình, từ bỏ cha mẹ đó mới là điều đau lòng hơn hết. Đó là những đứa trẻ chỉ nghĩ đến mình mà không nghĩ gì đến ông bà, cha mẹ. Những đứa trẻ đó đã quên nguồn gốc. Đã trưởng thành rồi,hai mươi, ba mươi tuổi mà cứ nhờ vả vào gia đình, vẫn để cho cha mẹ già lo lắng chăm sóc từng miếng ăn giấc ngủ. Một số không chịu học hành, không bằng cấp, không nghề nghiệp gì trong tay để giúp đỡ phần nào cho cha mẹ. Ngược lại, nhiều cha mẹ già còn phải lo toan mọi thứ trong nhà và xã giao ngoài xã hội.
Ngày nay, đối với những xã hội văn minh quyền lợi của trẻ con được bênh vực, và được một số nước thông qua bằng văn kiện pháp lý, điều đó rất phù hợp với trào lưu văn minh nhân loại, nhưng bênh vực cho chúng không có nghĩa là chìu chuộng tất cả mọi phương diện. Chính vì chỗ giới hạn đó mà mỗi sắc dân, mỗi gia đình còn giữ được cái truyền thống đặc thù của dân tộc. Với một quan điểm tiến bộ, chúng ta phải nhìn nhận rằng, người lớn đôi khi cũng bất công, có kẻ tàn nhẫn nữa là khác, cho nên việc bảo vệ và bênh vực trẻ con đối với các nước dân chủ văn minh là chuyện hiển nhiên.
Với bốn ngàn năm văn hiến, đất nước Việt Nam ta có biết bao nhiêu văn hào, thi sĩ,và các nhà luân lý đạo đức đã bỏ công sưu tầm viết lách nói đến công lao của cha mẹ, nhưng ít ai lưu tâm đến,dù chỉ một phút thôi. Nỗi lòng của cha mẹ. Không dạy trẻ thì có tội bỏ bê chúng,còn dạy chúng thì làm sao chẳng có lúc nghiêm khắc? Rồi chuốc lấy những oán trách của các nhà phê bình xã hội.
Ba tôi vốn là người nông dân hiền lành chất phác, ít học, nhưng có nhiều tình thương và lương tri. Người không bao giờ can dự vào nghề nghiệp hay sự lựa chọn của tôi trong mọi lãnh vực khác. Lúc ấy, tôi xem đó là một chuyện tự nhiên, bây giờ tôi xấp xỉ bằng tuổi người lúc đó rồi, tôi mới nhận ra rằng: Người hy sinh cho tôi, người không can thiệp vào đời sống của tôi không có nghĩa là người không có trách nhiệm và không lo lắng cho tôi, mà người hành xử theo quan niệm riêng của người.
Có những quan niệm sai lầm trong giới trẻ khi cho rằng cha mẹ không sáng suốt khi ý kiến cha mẹ trái ngược hẳn ý kiến của mình. Điều này giới trẻ ít quan tâm tới vì lẽ "nước chảy xuôi chớ không bao giờ chảy ngược" như người xưa thường nói: "Tình thương của cha mẹ như nước chảy xuôi, còn lòng hiếu thảo của con phải nhờ sự giáo dục mới có được." Tôi không tin cha mẹ ích kỷ bao giờ. Ích kỷ là nghĩ đến mình và phân biệt ta và người, còn cha mẹ không bao giờ phân biệt mình và con cái. Không một bậc cha mẹ nào nuôi dưỡng con là mong sau nầy con sẽ trả ơn cho mình. Ba tôi đã già vẫn tự túc làm ăn sinh sống, đôi khi còn ký cóp vài miếng ngon vật lạ hay tiền bạc đến thăm con cái. Ôi tình thương bao la của cha mẹ. Cha mẹ còn có lúc đau xót ân hận vì thấy mình không giúp ích gì cho con,nước mắt chảy xuôi mãi cho tới khi nào cạn.
Trong sinh hoạt bất tuyệt của loài người,nước đã chảy xuôi không bao giờ trở lại nguồn. Hỡi các bạn trẻ sắp lập gia đình,như dòng nước sắp bắt đầu tuôn xuống! Các bạn nên ngừng lại một chút,quay lại nhìn nguồn để hiểu nguồn,thì trên đường đời các bạn đỡ phải ân hận đỡ phải sám hối và tiếc thương khi cha mẹ mình phải về với lòng đất như Quý Lâm bùi ngùi lưu luyến chuỗi ngày còn có mẹ trong đời.
"Thôi đã hết ngày vui cài hoa đỏ,
Ngày mai mẹ về với huyệt đất sâu."
Tôi khuyên các bạn trẻ,trong lúc tôi đang sám hối trên bàn viết, trước mặt bàn thờ cha mẹ tôi mà không có một nén hương trầm của quê hương nghi ngút khói. Cái Tết cổ truyền của dân tộc trên xứ người chỉ có ba cây nhang điện thay thế một tấm lòng ăn năn trễ muộn.
PHỤ CHÚ: BÀI THƠ MẸ
MẸ !
(Một nén nhang, một vành khăn tang trắng xin chia với Nhung.)(1)Tác giả Quý Lâm ( là mẹ của nữ ca sĩ Như Quỳnh)
Còn đêm cuối con được nằm bên mẹ,
Nhắm mắt ngỡ mình như thuở ấu thơ
Thả hồn theo lời hát mẹ ru
Và dáng mẹ cứ chập chờn hư ảo.
Như đứa bé còn ngây thơ khờ khạo
Cứ vòng tay ôm mãi quan tài
Còn đêm nầy thôi! Chẳng có ngày mai
Và chữ HIẾU trốn chạy con rất vội
Hơn nửa đường đời mình con mệt mỏi
Thấm thía câu ru, ngọt dưới trăng rằm
"Bên ướt mẹ nằm, bên ráo con lăn"
Con cứ lớn theo câu hò măng sữa.
Thưa mẹ, con hiểu cõi trần tạm bợ
Con biết câu tử biệt hơn sinh ly
Nhưng sao trong giờ phút cuối mẹ ra đi
Trái tim con vẫn vò xé!
Rồi chiều mai…con sợ chiều lặng lẽ
Bữa cơm dọn rồi không có mẹ ngồi bên
Con sợ không gian quạnh vắng lạnh tênh
Sợ thấy nén nhang bên chén cơm đôi đũa…
Thôi đã hết ngày vui cài hoa đỏ,
Ngày mai mẹ về với huyệt đất sâu
Vành khăn tang con đã quấn lên đầu
Nỗi đau mình con làm sao chở hết
Mẹ ơi! Đêm nay là đêm ly biệt,
Mẹ có chờ con ở cõi vĩnh hằng?
Cuối cuộc đời con chỉ một hành trang
Là tình mẹ, với tình con…vĩnh cửu…
QUÝ LÂM
(1) Ghi chú của tác giả
PS: Được biết,tác giả Quý Lâm viết bài thơ này nhân vào lúc mẹ ruột của chị Nhung tức nhạc mẫu của nhà báo Huỳnh Lương Thiện Chủ nhiệm Tuần Báo Mõ San Francisco vừa tạ thế.
Thứ Năm, 25 tháng 8, 2022
Phụ nữ nên học cách vượt qua cảm giác tội lỗi
Nhiều phụ nữ tin rằng nếu có điều gì sai, chắc hẳn là do lỗi của họ.
Phụ nữ luôn phải nỗ lực vượt qua cảm giác tội lỗi. Gần 30 năm qua, trong vai trò là nhà trị liệu tâm lý, một người bạn, người mẹ, người sử dụng lao động, hàng xóm và trong những vai trò khác với phụ nữ, tôi đã quan sát thấy sự thật này. Việc cảm thấy có lỗi có lẽ là chướng ngại lớn nhất mà chúng ta phải vượt qua để đạt được hạnh phúc.
Tương tự, đàn ông cũng phải đối diện với cảm giác tội lỗi, vì đó là cảm xúc của con người. Tuy nhiên, bài viết này không bàn về các quý ông, cũng không phải nói về tội lỗi theo nghĩa thông thường là liên quan đến hành vi phạm tội. Bài viết này bàn về cảm giác tội lỗi mà phụ nữ thường có đối với hầu hết mọi việc.
Những gì tôi chứng kiến trong văn phòng của mình ngày này qua ngày khác là việc nhiều phụ nữ tin rằng những sai lầm đã, đang và sẽ diễn ra đều là lỗi lầm của họ. Nếu một điều gì hoặc một ai đó bất ổn, họ cho rằng là do lỗi của mình. Họ cảm thấy có lỗi và do đó cảm thấy có trách nhiệm sửa sai. Cùng lúc đó, người phụ nữ cảm thấy có lỗi nếu chăm lo hay cần điều gì cho bản thân. Sự thật là phụ nữ dành hầu hết thời gian để cảm thấy có lỗi. Cảm xúc ấy là trạng thái bình thường của chúng ta.
Nếu nhìn từ góc độ khoa học để hiểu khuynh hướng cảm giác tội lỗi của phụ nữ, chúng ta sẽ thấy rằng phụ nữ khi sinh ra đã mang theo chất hóa học thần kinh giúp kích thích sự đồng cảm, nuôi dưỡng, và gắn kết. Phụ nữ có khuynh hướng gắn kết trong các mối quan hệ hơn đàn ông. Tất nhiên, không phải trường hợp nào cũng vậy, nhưng nhìn chung, các nghiên cứu chỉ ra rằng về mặt sinh học, phụ nữ cảm nhận được cảm xúc của người khác (có lẽ vì vậy họ mới có khả năng nuôi dưỡng con cái).
Tuy nhiên, mối liên kết đồng cảm không phải là vấn đề. Vấn đề là đặc tính hòa hợp vốn có lại trở thành chướng ngại của phụ nữ. Nhiều phụ nữ tin rằng nếu chúng ta không thể khiến người khác hạnh phúc, chúng ta rất tệ. Lòng tử tế và khả năng kết nối lại trở thành điểm yếu khiến phụ nữ tự gây tổn thương cho chính mình.
Cùng lúc đó, chúng ta học được từ nền văn hóa rằng chúng ta sẽ đạt được sự an toàn về mặt cảm xúc và có được vị trí trong lòng người khác nếu được quý mến. Và vì thế, chúng ta dành nhiều công sức cố gắng làm hài lòng mọi người, mà nếu bạn là phụ nữ, có nghĩa là cố gắng làm người khác hạnh phúc.
Khi người khác không hạnh phúc; khi điều gì đó được đánh giá là “sai,” chúng ta cảm thấy mình thất bại. Sau đó, chúng ta có nguy cơ bị từ chối và bị chỉ trích, và do đó đánh mất vị trí của mình trong lòng mọi người. Cho rằng mình có lỗi đối với những việc xảy đến với người khác trở thành một chiến lược duy trì cảm xúc. Điều này giữ cho chúng ta được yêu mến.
Tương tự như vậy, chúng ta cho rằng tất cả đều là lỗi của mình như một cách để duy trì quyền kiểm soát. Nếu chúng ta nhận mọi lỗi lầm về mình và cho rằng mình đã phá hỏng những gì hư hại, chúng ta có thể sửa chữa. Chúng ta có thể làm tốt hơn, trở nên tốt hơn, và chúng ta sẽ làm mọi thứ trở nên ổn thỏa.
Nhưng nếu chúng ta không thể làm ổn thỏa mọi thứ bằng cách điều chỉnh bản thân; nếu như những sai sót xảy ra vì lý do mà chúng ta không thể biết; nếu mọi chuyện không phải do lỗi của chúng ta thì sao?
Điều đó có nghĩa là cuộc sống không hoàn toàn nằm trong tầm kiểm soát của chúng ta.
Điều đó có nghĩa là cuộc sống diễn ra theo chu kỳ của nó, không phải theo ý muốn của chúng ta.
Điều đó có nghĩa là chúng ta không phải là cái rốn của vũ trụ.
Với nhiều người, đây là ý tưởng đáng sợ. Chúng ta lảng tránh thừa nhận rằng mọi việc xảy ra vì rất nhiều lý do. Chúng ta thường xuyên cảm thấy có lỗi và tự trách bản thân hơn là nhìn thẳng vào sự thật rằng nhiều việc trong cuộc sống không nằm trong tầm kiểm soát hoặc thậm chí không liên quan đến chúng ta.
Thật nghịch lý, cảm giác tội lỗi cản trở chúng ta nhận biết cảm xúc thật của mình. Khi xảy ra vấn đề trong cuộc sống, chúng ta chỉ tập trung vào lỗi lầm của mình mà không cảm nhận những gì thực tế đang diễn ra. Cảm thấy có trách nhiệm và mặc cảm tội lỗi khiến chúng ta đau khổ, nhưng điều đó lại giúp ngăn chặn nỗi đau liên quan đến tình huống hiện thời.
Vì thế, chúng ta mắc kẹt trong suy tư và xoáy sâu một cách tiêu cực vào sự đổ vỡ của chính mình, nhưng lại không giải quyết những cảm xúc liên quan đến điều đang diễn ra, nhằm giúp chúng ta tiến về phía trước.
Tuy nhiên, có lẽ điều quan trọng nhất chính là khi chúng ta cảm thấy có lỗi và tự dằn vặt bản thân, day dứt về lỗi lầm của mình, chúng ta bỏ qua khả năng giải quyết vấn đề.
Chúng ta bị mắc kẹt trong câu chuyện thất bại quen thuộc.
Chúng ta bị phân tâm bởi câu hỏi quan trọng nhất: làm thế nào để cải thiện vấn đề đã xảy ra. Chúng ta từ bỏ cơ hội vạch ra con đường tiến lên phía trước, vì day dứt về thất bại của mình sẽ không làm tình huống tốt hơn lên.
Cuối cùng, chúng ta lại mắc kẹt trong cảm giác tội lỗi và hổ thẹn, và kết thúc cùng câu hỏi xưa cũ: “Tôi đã làm gì sai?” Đó là câu hỏi mà chúng ta ai cũng đều biết rõ câu trả lời.
Vậy làm sao để có thể phá vỡ vòng luẩn quẩn này và thay đổi cảm xúc tiêu cực?
Trước tiên, bạn cần biết rằng cảm giác tội lỗi không hình thành trong một sớm một chiều, vì vậy chúng ta cũng không thể phá bỏ cảm xúc tiêu cực này chỉ qua một đêm. Trong mọi việc, tự do khởi đầu bằng việc nhận thức. Bạn nên bắt đầu chú ý khuynh hướng tự cảm thấy có lỗi của bản thân, cách mình rơi vào cảm giác tội lỗi. Và khi bạn nhận biết mình thất bại, bạn sẽ tự vực dậy bản thân và vươn lên.
Có lẽ cô con gái 11 tuổi của bạn chia sẻ rằng cô bé buồn vì không có người bạn nào. Có lẽ ngay lập tức bạn nhận ra mình đã không làm tốt, suy tư về việc mình đã không hoàn thành trách nhiệm làm mẹ và tại sao bạn đổ lỗi cho chính mình vì đã khiến con gái cách biệt với xã hội.
Ngay khi bạn nhận thấy mình đang đổ lỗi cho bản thân và rơi vào hố sâu của cảm giác tội lỗi, hãy dừng lại và làm điều khác: thay vì chỉ trích, hãy đối xử tử tế với bản thân mình. Bạn hãy thử bước đi trên con đường khác. Thay vì cứ mãi mắc kẹt trong cái hố sâu tội lỗi cũ kỹ, trì trệ đó, bạn hãy sống khác đi.
Vài gợi ý để vượt qua cảm giác tội lỗi
Nếu bất kỳ điều nào trên đây nghe có vẻ quá quen thuộc, bạn có thể thử quy trình hai bước sau đây để vượt qua cảm giác tội lỗi.
Bước 1. Nhận diện tình huống thực tế
Bạn hãy nhận diện tình huống, chứ không phải cảm thấy có lỗi. Ví dụ, bạn cảm thấy thế nào khi biết con gái mình buồn bã vì thiếu bạn bè? Cùng lúc này, hãy chú ý xem liệu cảm giác của bạn đối với con gái mình (hay trong bất kỳ tình huống nào khác) có thay đổi khi bạn không cảm thấy có lỗi vì đã gây ra việc đó.
Bước 2: Chú tâm vào giây phút hiện tại
Chúng ta có thể làm gì để cải thiện tình hình? Chẳng hạn, bạn có thể cải thiện mối quan hệ của con gái với những đứa trẻ khác như thế nào. Thay vì tập trung vào lỗi lầm của mình, bạn hãy chú tâm vào giây phút hiện tại và xem xét cách thức thay đổi.
Khi cảm giác tội lỗi trở thành một thói quen, nó sẽ khiến bạn vô cùng đau khổ và trì trệ. Nhưng chúng ta có thể thay đổi cảm xúc tiêu cực ấy; không nhất thiết lúc nào chúng ta cũng cảm thấy có lỗi. Khi xuất hiện vấn đề, chúng ta đừng nên ngay lập tức chỉ trích bản thân. Để thay đổi thói quen đổ lỗi cho bản thân, chúng ta cần phải chọn cách sống khác hơn. Cho nên bạn hãy sống khác đi, và chú tâm đến việc mình là ai và mình muốn trở thành người như thế nào khi dừng trách cứ bản thân.
Nancy Colier _ Nam Anh